ΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
Αναστασία Βούλγαρη
16/11/2024
Το Πολυτεχνείο ήταν η αστραπή που έσκισε στα δυο τη χουντική νύχτα· ήταν η φωτιά που φώτισε τη ματωμένη καρδιά της Ελλάδας. Έγινε πυρκαγιά κι έκαψε τη δικτατορία.
Το Πολυτεχνείο δεν ήταν ένας Μάης του ’68. Γιατί η ελληνική νεολαία του 1960, ήταν ώριμη ιδεολογικά και πολιτικά. Συνομιλούσε και αγωνιζόταν μαζί με τη γενιά της ΕΠΟΝ και του ΕΑΜ. Ήταν γέννημα αυτής της γενιάς και συνέχιζε τον αγώνα της. Έδωσε αγώνες συχνά αιματηρούς για τη δημοκρατία, τα συνταγματικά δικαιώματα, την παιδεία και τον πολιτισμό, αλλά και για την Κύπρο.
Το Πολυτεχνείο δεν ήταν ένα Γούντστοκ. Γιατί η ελληνική νεολαία είχε προ πολλού απελευθερωθεί πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά. Και είχε ήδη υψώσει τη σημαία της ειρήνης. (Δεν υποτιμώ τους αγώνες της ευρωπαϊκής και της αμερικανικής νεολαίας, απλώς αναφέρω τις ιστορικές διαφορές).
Υπογραμμίζω πως όταν αναφερόμαστε στην αγωνιζόμενη ελληνική νεολαία του 1960, μιλάμε για την Νεολαία της Αριστεράς με όραμά της τον σοσιαλισμό.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν ήταν μία αστική εξέγερση· δεν ήταν ένα καπρίτσιο ή έξαρση κάποιων νέων των αστικών στρωμάτων, οι οποίοι εξεγέρθηκαν εναντίον των γονιών τους ή των καθηγητών τους, καθώς όμως απολάμβαναν τις όποιες ελευθερίες της αστικής δημοκρατίας εκείνης της εποχής και ενόσω ζούσαν μέσα σε συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης της χώρας τους.
Τα παιδιά του Πολυτεχνείου αντιμετώπισαν την κρεατομηχανή της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών και του ΕΑΤ- ΕΣΑ.
Το Πολυτεχνείο δεν ήταν μια κάποια πράξη ακτιβισμού. Ήταν κάτι πολύ περισσότερο. Ήταν ο τελευταίος προμαχώνας της ελεύθερης ενωμένης ελληνικής νεολαίας· η τελευταία γενιά που προσπάθησε να ολοκληρώσει το ανολοκλήρωτο όραμα του ελληνισμού, το οποίο θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε στο τρίπτυχο εθνική ανεξαρτησία- λαϊκή κυριαρχία- πατριωτική αναγέννηση. Και ήταν η τελευταία γενιά που αγωνίστηκε ενωμένη.
Η εξέγερση του Νοέμβρη του 1973, αυτή η ύψιστη μαζική αντιστασιακή πράξη της νεολαίας, έλαβε χώρα μόλις 10 χρόνια μετά την ίδρυση της Δημοκρατικής Νεολαίας «Γρηγόρης Λαμπράκης», 11 περίπου χρόνια μετά το κίνημα του 1-1-4 και 30 χρόνια μετά την Εθνική Αντίσταση, που ήταν η συνέχεια της Επανάστασης του 1821, καθώς συνεχιζόταν με τους αγώνες για το Σύνταγμα (1843), τον αντιμοναρχικό αγώνα (1848) και την Επανάσταση της Κρήτης (1868-1869). Κορυφαία ιστορική στιγμή του αγώνα της νεολαίας είναι η ίδρυση του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου από 200 φοιτητές του Πολυτεχνείου το 1890. Τη δεκαετία 1890-1900 η φοιτητιώσα νεολαία θα σηκώσει στους ώμους της τον αγώνα του δημοτικισμού–αγώνα ταξικό και πολιτισμικό– και θα νικήσει.
Από το 1904 έως τα 1967 η ελληνική νεολαία συμμετέχει με μεγάλες θυσίες στον Μακεδονικό Αγώνα (1904), τον αγώνα για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, στους Βαλκανικούς αγώνες, στην εποποιΐα του ΟΧΙ στα βουνά της Αλβανίας και της Εθνικής Αντίστασης, μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ, της ΟΠΛΑ, του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ.
16.000 νέοι κομμουνιστές εκτελούνται από τα στρατοδικεία του μοναρχοφασισμού, του εξαρτημένου από την Αγγλία και στη συνέχεια από τις ΗΠΑ, την περίοδο 1946-1949 κι άλλοι χιλιάδες θα μαρτυρήσουν στις φυλακές και στα Μακρονήσια.
Στα 1960 η νεολαία της Αριστεράς, θα συνεχίσει τον αγώνα με τη δημιουργία του «1-1-4», του «15%» για την παιδεία, του Κινήματος Ειρήνης και της Δημοκρατικής Νεολαίας «Γρηγόρης Λαμπράκης».
Ο αντιχουντικός αγώνας, 1967-1973, με πρώτη οργάνωση το Πατριωτικό Μέτωπο (ΠΑΜ), με επικεφαλής τον Μίκη Θεοδωράκη και ιδρυτικά του μέλη τους Λαμπράκηδες, ακολούθως η Δημοκρατική Άμυνα και οι αντιστασιακές οργανώσεις που ιδρύθηκαν (τις αναφέρω στη συνέχεια) αγωνίστηκαν και τελικά ανέτρεψαν τη δικτατορία. Εκατοντάδες νέοι της αντιδικτατορικής αντίστασης φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν και άλλοι εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως.
1821-1973: 152 χρόνια αιματηρών αγώνων και θυσιών της ελληνικής νεολαίας κατά τη συμμέτοχή της στους μεγάλους αγώνες του ελληνικού λαού.
Ψωμί-παιδεία- ελευθερία- εθνική ανεξαρτησία ήταν το κεντρικό σύνθημα του Πολυτεχνείου, καθώς συνεχιζόταν αδιάλειπτα από τα βάθη της ελληνικής ιστορίας. Αυτό ήταν και παραμένει το διαχρονικό ζητούμενο του ελληνισμού. Το γεγονός ότι τις τελευταίες τέσσερεις δεκαετίες αφαιρέθηκε από τον ετήσιο εορτασμό του Πολυτεχνείου το τέταρτο σκέλος του συνθήματος, αλλά κεντρικός άξονας του αγώνα, η εθνική ανεξαρτησία δηλαδή, στη δική μου συνείδηση εγγράφεται ως συνθηκολόγηση με τα στρατεύματα της νατοϊκής κατοχής.
Είναι γνωστό ότι η εξέγερση των φοιτητών της Νομικής τον Φλεβάρη του 1973 οδήγησε στην εξέγερση της 17ης Νοεμβρίου, που πήρε παλλαϊκό χαρακτήρα.
Η αντίσταση
Όπως γνωρίζουμε η 21η Απριλίου 1967 βρήκε απροετοίμαστες τις δημοκρατικές και αριστερές δυνάμεις. Την νύχτα του πραξικοπήματος οι φασίστες συνέλαβαν δεκάδες στελέχη και πολλά από τα ενεργά μέλη της ΕΔΑ. Στους μήνες που ακολούθησαν συνελήφθησαν χιλιάδες μέλη της Αντίστασης. Όμως, και αστοί συνελήφθησαν ή τέθηκαν σε κατ’ οίκον περιορισμό τους πρώτους μήνες της δικτατορίας.
Η δυναμική της αντίστασης ανακόπηκε με την κολοσσιαία διάσπαση του ΚΚΕ το 1968. Απογοήτευσε τον λαό και δίχασε τους αγωνιστές μέσα στις φυλακές. Η κοινωνία έμεινε χωρίς τις απαραίτητες ηγετικές δυνάμεις που θα την συσπείρωναν, θα την οργάνωναν και θα την καθοδηγούσαν σε μια δυναμική λαϊκή αντίσταση κατά της χούντας.
Ο λαός εγκαταλείφθηκε από τις ηγεσίες του, καθώς οι μεν αριστερές συγκρούονταν μεταξύ τους, οι δε αστικές και συντηρητικές, φυσικά, δεν είχαν κανένα σχέδιο για την ανατροπή της χούντας. Την ίδια στιγμή, οι αγωνιστές μέσα στις φυλακές, στους τόπους εκτοπισμού και στις ταράτσες των βασανιστηρίων πλήρωναν με το αίμα τους το βαρύ τίμημα των διαφωνιών των ηγεσιών του διασπασμένου κομμουνιστικού κινήματος.
Η μεγάλη τομή γίνεται όταν αναπτύσσεται η αντιχουντική αντίσταση στο εξωτερικό, μετά τη φυγάδευση του Θεοδωράκη στο Παρίσι από τον Γάλλο δημοσιογράφο Ζαν Ζακ Σερβάν Σρεμπέρ, στις 13 Απριλίου 1970. Οι οργανώσεις του ΠΑΜ που έχουν ιδρυθεί στο εξωτερικό (Αγγλία, Σουηδία, Γερμανία κ.ά) συνεχίζουν τον αντιδικτατορικό αγώνα με δύο βασικούς στόχους: Πρώτο: Να ενωθούν όλες οι αντιχουντικές δυνάμεις με στόχο την ανατροπή της δικτατορίας και την εγκατάσταση όχι απλώς μιας αστικής δημοκρατίας, αλλά πολύ περισσότερο την εγκατάσταση μιας πραγματικής δημοκρατίας λαϊκής κυριαρχίας με στόχο την εθνική ανεξαρτησία και την κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της κοινωνίας. Ο Θεοδωράκης είχε προτείνει για ηγέτη της Αντίστασης τον Ανδρέα Παπανδρέου. (Παρίσι, 29 Απριλίου, συνέντευξη Τύπου μαζί με τον Αντώνη Μπριλλάκη και τη Μελίνα Μερκούρη σε 700 δημοσιογράφους)[1]. Σημειώνω ότι παράλληλα με το ΠΑΜ αντιστασιακή δράση στο εξωτερικό είχε και το ΠΑΚ του Ανδρέα Παπανδρέου.
Δεύτερο: Να κινητοποιηθούν οι λαοί της Ευρωπαϊκής Ηπείρου, της Αμερικανικής Ηπείρου και της Αυστραλίας εναντίον της δικτατορίας.
Ο Θεοδωράκης επιτυγχάνει πλήρως τον δεύτερο στόχο του παγκοσμιοποιώντας το ελληνικό πρόβλημα με την πραγματοποίηση των μεγάλων συναυλιών, αλλά και των παρεμβάσεών του στον διεθνή τύπο και στα ΜΜΕ γενικότερα. Πράγματι, οι λαοί κινητοποιούνται και δημιουργείται ένα νέο παγκόσμιο κίνημα ειλικρινούς φιλελληνισμού με επικεφαλής τη νεολαία κάθε χώρας με αίτημα την ανατροπή της φασιστικής κυβέρνησης της χώρας μας.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης, το 1969 είχε ήδη αποπέμψει την Ελλάδα από τους κόλπους του, λόγω της συστηματικής καταπάτησης των δημοκρατικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην Ευρώπη εκδίδεται η «Μαύρος Βίβλος» των βασανιστηρίων που συγκλονίζει την κοινή γνώμη διεθνώς.[2]
Τον Μάρτιο του 1969, έπειτα από διάστημα δύο ετών απόλυτης σιωπής, ο Γιώργος Σεφέρης καταγγέλλει τη δικτατορία. Το γεγονός αυτό αναπτερώνει την αντίσταση αλλά και το φρόνημα των έγκλειστων αγωνιστών και δίνει ελπίδα στον λαό.
Την άνοιξη του 1970 η ρωγμή έχει ήδη χαραχτεί στον τοίχο του φασιστικού καθεστώτος. Στην Αθήνα ρίχνονται βόμβες. Τα παράνομα αντιστασιακά φυλλάδια κυκλοφορούν κατά χιλιάδες. Αστοί πολιτικοί καταγγέλλουν τη χούντα. Οι αντιδικτατορικές δυνάμεις πληθαίνουν. Εκτός από τη Δημοκρατική Νεολαία «Γρ. Λαμπράκης», το ΠΑΜ, την ΕΔΑ και τα δύο ΚΚΕ, στον αγώνα έχουν ήδη ενταχθεί η Δημοκρατική Άμυνα, οι Ελεύθεροι Έλληνες (βασιλόφρονες αξιωματικοί), το ΠΑΚ, οι Υπερασπιστές της Ελευθερίας (δημοκρατικοί αξιωματικοί), οι κινεζόφιλοι φοιτητές της ομάδας «Αναγέννηση», η ομάδα του Αλέκου Παναγούλη. Ο μεγάλος αγωνιστής, που είχε επιχειρήσει να σκοτώσει τον τύραννο Παπαδόπουλο, ήταν στη φυλακή από τον Αύγουστο του 1968 και υφίστατο φριχτά βασανιστήρια. Το στρατοδικείο τον είχε καταδικάσει σε θάνατο. Στο σημείο αυτό να μνημονεύσω ακόμη έναν σπουδαίο αγωνιστή, τον Δημήτρη Μουστακλή, ο οποίος βασανίστηκε φριχτά από τη χούντα. Έδωσε τη ζωή του για την ελευθερία της Ελλάδας.
Η Ελένη Βλάχου (ιδιοκτήτρια της εφημερίδας Καθημερινή), και μαζί της πολλοί δημοσιογράφοι και ανώτατοι εκπαιδευτικοί που είχαν εκδιωχθεί μαζί με άλλους κρατικούς λειτουργούς, καταγγέλλουν τη δικτατορία. Στις αντιδικτατορικές δυνάμεις συμπεριλαμβάνονται και οι αστοί πολιτικοί, όπως οι Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Γεώργιος Μαύρος, Δημήτρης Παπασπύρου, Ανδρέας Παπανδρέου, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Ιωάννης Ζίγδης.
Η χούντα χτυπιέται μέσα και έξω από τη χώρα. Η ρωγμή περιμένει την ενότητα για να γίνει ρήγμα.
Η δικτατορία άθελά της είχε ενώσει δεξιούς, κεντρώους και αριστερούς. Για πρώτη φορά είχαν βρεθεί στη φυλακή στο ίδιο κελί αριστεροί δεξιοί και κεντρώοι. Η εμφυλιοπολεμική αντιπαλότητα είχε κοπάσει μπροστά στην ανάγκη απαλλαγής της χώρας από το τυραννικό καθεστώς. Το σχέδιο του ΠΑΜ ήταν να εκμεταλλευτεί αυτή την ιστορική ευκαιρία και να οργανώσει το ενιαίο αντιχουντικό κίνημα με επί κεφαλής τις αντιδικτατορικές οργανώσεις.
Τον Ιούλιο του 1970 ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Ου Θαντ καλεί τον Θεοδωράκη στη Νέα Υόρκη. Ο Θεοδωράκης απευθύνει έκκληση κατά της χούντας από την έδρα του ΟΗΕ.
Ήδη από τον Μάιο του 1970, στο εξωτερικό έχουν αρχίσει οι διαβουλεύσεις μεταξύ ΠΑΜ, ΠΑΚ και ΔΑ για τη δημιουργία του Εθνικού Αντιστασιακού Συμβουλίου. Αυτό πραγματοποιείται τον Οκτώβριο. Στόχος του ΕΑΣ είναι η μαζικοποίηση της αντίστασης και η ενότητα δράσης σε όλα τα επίπεδα, εντός και εκτός της χώρας.
Η διακήρυξη του ΕΑΣ (5 Μαΐου 1971) θέτει ως βασικούς στόχους την ανατροπή της δικτατορίας, την κατάκτηση της δημοκρατικής διακυβέρνησης και της εθνικής ανεξαρτησίας.
Στη κατεύθυνση της ριζοσπαστικής λύσης κινούνται το ΠΑΜ, η ΔΑ και οι αριστερές οργανώσεις. Το μόνο που έμενε για να υλοποιηθεί η ριζοσπαστική λύση ήταν η ενότητα της αντίστασης. Αυτή η ενότητα θα οδηγούσε όχι μόνο στην πτώση της χούντας, αλλά και στην προοδευτική διακυβέρνηση της χώρας.
Η ενότητα όμως δεν πραγματώνεται. Στις 12 Ιουνίου του 1971 το ΠΑΚ αποχωρεί από τις συζητήσεις με το ΕΑΣ. Παρ’ όλ’ αυτά το ΕΑΣ συνεχίζει την προσπάθεια της ενότητας μέχρι τον Δεκέμβριο του 1972, όταν διαλύεται.[3]
Οι ελπίδες για ανατροπή της χούντας αλλά και προοδευτική διακυβέρνηση, γκρεμίζονται. Μαζί τους και η προοπτική της ριζοσπαστικής/ επαναστατικής λύσης.
Όμως τον Νοέμβρη του 1973 η φοιτητιώσα νεολαία αναλαμβάνει να σηκώσει στους ώμους της την υπόθεση της αποκατάστασης της δημοκρατίας.
Οι φοιτητές αγωνίστηκαν για λύση έξω από το σύστημα και αυτό φαίνεται από τις διακηρύξεις των οργανώσεων που συμμετείχαν· διακηρύξεις για την ανεξαρτησία, την κοινωνική δικαιοσύνη, ακόμη και για τον σοσιαλισμό.
Το Πολυτεχνείο οραματίστηκε την αλλαγή έξω από το σύστημα, αλλά δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το στάδιο της εξεγερσιακής διαμαρτυρίας και να μετουσιωθεί σε ένα μεγάλο λαϊκό κίνημα κοινωνικής αλλαγής, διότι εγκαταλείφθηκε από τις ηγεσίες της Αριστεράς.
Χωρίς την οργανωτική δυνατότητα και την πολιτική προετοιμασία στην κατεύθυνση της ριζοσπαστικής λύσης, ο αγώνας έμεινε ανολοκλήρωτος, ενώ οι αστικές δυνάμεις το εκμεταλλεύτηκαν προκειμένου να οδηγήσουν σε λύση συμβιβαστική/ συστημική.
Μοιραία λοιπόν, και παρά τη θέληση των φοιτητών αγωνιστών, το Πολυτεχνείο έγινε ο προπομπός της λύσης μέσα από το σύστημα. Εκεί ακριβώς έγκειται η τραγικότητά του και η απογοήτευση που το συνόδευσε.
Το Πολυτεχνείο σήμερα
Όμως, ο αγώνας του Πολυτεχνείου δεν έσβησε. Συνεχίστηκε και συνεχίζεται. Δυστυχώς, με τις λαϊκές δυνάμεις διασπασμένες και την πάλαι ποτέ κομμουνιστική πρωτοπορία σε ύφεση.
Η εξέγερση των Ρώσων του Ντονμπάς από το 2014 και η Ρωσική Στρατιωτική Επιχείρηση που ακολούθησε άνοιξαν μία νέα σελίδα στην ιστορία της ανθρωπότητας, σημειώνοντας την πρώτη μεγάλη ήττα της νεοαποικιοκρατίας της συλλογικής Δύσης και του ιμπεριαλισμού.
Η εξέγερση του λαού του Ντονμπάς έδωσε το εναρκτήριο λάκτισμα για τη δημιουργία του Άξονα της Αντίστασης του Παγκόσμιου Νότου. Μπουργκίνα Φάσο, Νίγηρας, Υεμένη, Παλαιστίνη, Συρία, Ιράν, Λίβανος, Κούβα, Βενεζουέλα, Βολιβία, Βραζιλία, Νότιος Αφρική, Κίνα, Ινδίες, οι 2 Λαϊκές Δημοκρατίες του Ντονμπάς, Ρωσία, Λ.Δ. της Κορέας κ.ά. Συνολικά τα 3/4 του πλανήτη.
Σήμερα, σε συνθήκες Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου η εξέγερση του Πολυτεχνείου μάς δείχνει και πάλι τον δρόμο: Ενότητα λαού για τη δημιουργία του παλλαϊκού αντιιμπεριαλιστικού μετώπου με πρώτο στόχο την απελευθέρωση της Ελλάδας από τα νατοïκά στρατεύματα κατοχής και από την φασιστική πολιτική που εφαρμόζει η Ε.Ε. στη χώρα μας σε όλους τους τομείς. Συμπόρευση του Μετώπου με τον Άξονα της Αντίστασης του Παγκόσμιου Νότου.
[1] Μίκης Θεοδωράκης, Το Χρέος, ΠΕΚ, επανέκδοση 2011, σελ.212-219
[2] Le livre de la dictature en Grѐce, Athènes-Presse, 1969.
[3] Ολόκληρο το χρονικό των διαβουλεύσεων είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό του ΠΑΜ Τετράδια της δημοκρατίας, που βρίσκονται στο Αρχείο Μίκης Θεοδωράκης στη Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη». Ακολούθησαν οι αναδημοσιεύσεις στο Χρέος, εκδόσεις Πλειάς, 1974, στο Χρέος της επανέκδοσης του ΠΕΚ, σ. 655-725, στο Παύλος Πετρίδης Ο πολιτικός Θεοδωράκης (1940-1996), Εκδόσεις Προσκήνιο, Αθήνα 1997, σ. 167-210.