Παρά τις τρέχουσες αγοραίες απόψεις και πρακτικές, η λέξη «οπορτουνισμός» δεν είναι βρισιά, ούτε αυθαίρετη ηθική κατηγορία-ρόπαλο για τον χαρακτηρισμό εκ του προχείρου και την συκοφάντηση κάθε αντιπάλου ή «αντιπάλου». Είναι κατηγορία της επαναστατικής θεωρίας και πρακτικής, με ιστορικά προσδιορισμένο ταξικό, φιλοσοφικό, οικονομικό, ιδεολογικοπολιτικό και οργανωτικό-πρακτικό περιεχόμενο. Για αυτούς τους λόγους αναδημοσιεύουμε το σχετικό λήμμα.
Οπορτουνισμός (γαλλικά opportunisme, από το λατινικό opportunus=ευνοϊκός, επωφελής) στο εργατικό κίνημα. [λήμμα από το Φιλοσοφικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Α.Ε. της ΕΣΣΔ, ελλ. έκδ. Καπόπουλος]. Είναι η θεωρία και η πρακτική που αντιφάσκουν στα πραγματικά συμφέροντα της εργατικής τάξης και που ωθούν το εργατικό κίνημα σε δρόμο επωφελή για την αστική τάξη. Ο οπορτουνισμός, άμεσα ή έμμεσα – με το συμβιβασμό και την ανοιχτή συνθηκολόγηση μπρος στην αστική τάξη ή με αδικαιολόγητες και προκλητικές ενέργειες – προσαρμόζει και υποτάσσει το εργατικό κίνημα στα συμφέροντα των ταξικών του αντιπάλων.
Ο οπορτουνισμός εμφανίστηκε μαζί με την ανάπτυξη του επαναστατικού κινήματος της εργατικής τάξης κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Αρχικά ιδεολογική του βάση ήταν οι διάφορες μορφές του προμαρξικού σοσιαλισμού, ενώ την τακτική του τη δανείστηκε από τους φιλελεύθερους ρεφορμιστές, καθώς και από διάφορες αναρχικές ομάδες. Στην περίοδο της Πρώτης και της Δεύτερης Διεθνούς ο Κ. Μαρξ και ο Φ. Ένγκελς είχαν ασκήσει κριτική στις οπορτουνιστικές αντιλήψεις και τις θέσεις τακτικής, από τη μια, του Φ. Λασσάλ, του Ε. Μπερνστάιν και του Κ. Σράμ για την ανοιχτή τους συνθηκολόγηση με την αστική τάξη και, από την άλλη, του Μ. Α. Μπακούνιν και του Ο. Μπλανκί, που ωθούσαν το εργατικό κίνημα σε τυχοδιωκτισμούς. Μετά τη νίκη του μαρξισμού στο εργατικό κίνημα, ο οπορτουνισμός αλλάζει ιδεολογική αμφίεση και, κατά κανόνα πλέον, εμφανίζεται καλυπτόμενος με μαρξιστικές φράσεις.
Ως προς την ταξική του φύση, ο οπορτουνισμός μέσα στο εργατικό κίνημα αποτελεί εκδήλωση της μικροαστικής ιδεολογίας και πολιτικής· στο θεωρητικό τομέα ο οπορτουνισμός εκδηλώνεται πότε ως αναθεωρητισμός, πότε ως δογματισμός – στον οργανωτικό τομέα παρουσιάζεται πότε ως λικβινταρισμός (τάση προς διάλυση – σημ. μετφ.), πότε ως σεκταρισμός· από την άποψη της κατεύθυνσης της επίδρασης του στο επαναστατικό κίνημα εμφανίζεται πότε ως δεξιός και πότε ως «αριστερός» οπορτουνισμός· συνάμα η μια μορφή οπορτουνισμού μπορεί να μετεξελιχθεί σε άλλη.
Ο δεξιός οπορτουνισμός είναι ένα ευμετάβλητο σύνολο ρεφορμιστικών θεωριών και συμβιβαστικών θέσεων τακτικής, που αποσκοπούν στην άμεση υποταγή του εργατικού κινήματος στα συμφέροντα της αστικής τάξης και που εγκαταλείπουν τα θεμελιακά συμφέροντα της εργατικής τάξης στο όνομα προσωρινών και δευτερευόντων ωφελημάτων. Φάση διαφόρων παραλλαγών του δεξιού οπορτουνισμοί αποτελεί η μοιρολατρική αντίληψη, που υποκαθιστά το νηφάλιο υπολογισμό των αντικειμενικών συνθηκών με τη λατρεία της αυθόρμητης οικονομικής εξέλιξης, που θεωρεί τις μικρομεταρρυθμίσεις εντός του συστήματος ως βαθμιαία πραγμάτωση του σοσιαλισμού, που πρακτικά απορρίπτει τον αλματώδη επαναστατικό μετασχηματισμό βάζοντας στη θέση του την ήπια συνέχεια και τη σταδιακή εξέλιξη και βαυκαλίζεται με την προσδοκία της αυτόματης ωρίμανσης των συνθηκών, με την «μετεξέλιξη του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό». Την ιδεολογική βάση του δεξιού οπορτουνισμού αποτελούν: η υπεράσπιση της «συνεργασίας» των τάξεων η παραίτηση από την ιδέα της σοσιαλιστικής επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου, από τις επαναστατικές μεθόδους πάλης, η υποτίμηση ή και αγνόηση του υποκειμενικού παράγοντα στην επαναστατική διαδικασία, η βαθμιαία παραίτηση από την ίδια την προετοιμασία (θεωρητική, πρακτική, κοινωνική, πολιτική, ιδεολογική, πολιτιστική κ.λπ.) της συγκρότησης του υποκειμένου, μιας και η ιστορία αντιμετωπίζεται ως «διαδικασία χωρίς υποκείμενο»· η προσαρμογή στον αστικό εθνικισμό* ή/και η υποκατάσταση του κομμουνιστικού διεθνισμού με τον κοσμοπολιτισμό του κεφαλαίου, με τα ιδεολογήματα των ιμπεριαλιστικών περιφερειακών ολοκληρώσεων (π.χ. Ε.Ε.), η μετατροπή σε φετίχ της νομιμότητας και της αστικής δημοκρατίας. Τις περισσότερες φορές ο δεξιός οπορτουνισμός αποτελεί αντανάκλαση των διαθέσεων των στρωμάτων εκείνων της μικροαστικής τάξης είτε ορισμένων ομάδων της εργατικής τάξης –της εργατικής αριστοκρατίας και της γραφειοκρατίας– που έχουν σχετικά υποφερτές συνθήκες διαβίωσης.
Ο «αριστερός» οπορτουνισμός αποτελεί ένα αρκετά ασταθές κράμα υπερεπαναστατικών θεωριών και τυχοδιωκτικής τακτικής, που εξωθούν το επαναστατικό εργατικό κίνημα σε αδικαιολόγητες ενέργειες και άσκοπες θυσίες και ήττες. Βάση του «αριστερού» οπορτουνισμού είναι οι βουλησιαρχικές αντιλήψεις που υπερτιμούν ή/και απολυτοποιούν τον υποκειμενικό παράγοντα (με αντίστοιχη υποτίμηση ή/και αγνόηση των αντικειμενικών όρων), που ποντάρουν στον επαναστατικό ενθουσιασμό των μαζών. Τις ιδεολογικές βάσεις του «αριστερού» οπορτουνισμού αποτελούν: ο προσανατολισμός στην «επαναστατική βία» ως πανάκεια για όλα τα δεινά* η αγνόηση των σταδίων της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης, η έμφαση στην ασυνέχεια, στην ανεξαρτήτως συνθηκών «εδώ και τώρα ρήξη και ανατροπή» και στην «εξώθηση»-βεβιασμένη επίσπευση της επανάστασης, οι «επελάσεις ιππικού» στον τομέα της οικονομίας κ.λπ. Ο «αριστερός» οπορτουνισμός εκφράζει κατά κανόνα την ψυχολογία και τις διαθέσεις εκείνων των ομάδων της μικροαστικής τάξης, της αγροτιάς, των εκπροσώπων των μεσαίων στρωμάτων που, κάτω από την πίεση της στυγνής εκμετάλλευσης, είτε την επίδραση των δυσκολιών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, πέφτουν στην ακραία αναρχική επαναστατικότητα.
Ο δεξιός και ο «αριστερός» οπορτουνισμός προχωρούσαν πάντοτε χέρι με χέρι, «συμπληρώνοντας» ο ένας τον άλλο, μαχόμενοι από τις θέσεις τους κατά του επαναστατικού εργατικού κινήματος και προδίνοντας τα ζωτικά του συμφέροντα.
Ήδη, στα τέλη του 19ου αι., μετά το θάνατο του Μαρξ και του Ένγκελς, τις θέσεις – κλειδιά στα μεγαλύτερα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Ευρώπης και στη Δεύτερη Διεθνή τις κατέκτησαν βαθμιαία οι δεξιοί οπορτουνιστές (Κ. Κάουτσκι, Χ. Χάιντμαν, Γκ. Κουνόφ κ. ά.).
Ο Β.Ι. Λένιν, οι μπολσεβίκοι, οι επαναστάτες μαρξιστές των άλλων χωρών διεξήγαγαν μια μακρόχρονη και ανειρήνευτη πάλη κατά του δεξιού οπορτουνισμού. Μετά τη χρεοκοπία της Δεύτερης Διεθνούς (1914), η οπορτουνιστική πτέρυγα των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων ακολούθησε οριστικά το δρόμο του εκφυλισμού και έγινε ο πρόγονος των περισσότερων κομμάτων του σύγχρονου ρεφορμισμού*, που κληρονόμησαν τις ιδέες του δεξιού οπορτουνισμού και ξέκοψαν τελείως από το μαρξισμό.
Με τη δημιουργία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ο οπορτουνισμός προσπάθησε επανειλημμένα να εδραιώσει τις θέσεις του μέσα στις γραμμές του. Ήδη, στα πρώτα χρόνια ανάπτυξης του κινήματος αυτού, που πάλευε αποφασιστικά κατά της επίδρασης του σοσιαλρεφορμισμού στο εργατικό κίνημα, ως αντίδραση στην επίδραση αυτή, διαδόθηκαν ως ένα βαθμό οι αριστερίστικες απόψεις.
Ο Λένιν στο έργο του «Η παιδική αρρώστια του ”αριστερισμού” στον κομμουνισμό»* (1920) ανάλυσε την ουσία και τις διάφορες μορφές εκδήλωσης του «αριστερού» οπορτουνισμού, που εμφανίστηκαν στην περίοδο της διαμόρφωσης του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος.
Εκδηλώσεις του δεξιού οπορτουνισμού στο κομμουνιστικό κίνημα παρατηρήθηκαν ιδιαίτερα στα τέλη της δεκαετίας του 1950 (Μ. Τζιλάι, Ι. Νάντ, Τζ. Γκέπς κ.ά.). στα τέλη της δεκαετίας του 1960 (Ρ. Γκαροντί, Ε. Φίσερ, Φ. Μάρεκ, Μπ. Πέτκοφ, Ο. Σικ κ.ά.), καθώς και κατά τη δεκαετία του 1970, όταν με το πρόσχημα της αναζήτησης «νέων δρόμων» μετάβασης στο σοσιαλισμό στις αναπτυγμένες κεφαλαιοκρατικές χώρες απορριπτόταν ο λενινισμός και η πείρα του υπαρκτού σοσιαλισμού, εξιδανικευόταν η αστική δημοκρατία και αντιπαρατίθονταν τα κομμουνιστικά κόμματα των σοσιαλιστικών και των κεφαλαιοκρατικών χωρών. Τυπικό ρεύμα του «αριστερού»» οπορτουνισμού είναι ο τροτσκισμός.
Στο κομμουνιστικό κίνημα οι μαρξιστές – λενινιστές παλεύουν αποφασιστικά κατά του δεξιού και του «αριστερού» οπορτουνισμού, κατά των θεωρητικών τους θέσεων και της πρακτικής τους δράσης.
• Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ., Εγκύκλιος επιστολή στους Α. Μπέμπελ, Β. Λίμπκνεχτ, Β. Μπρακ κ.ά., από 17-18 Σεπτεμβρίου 1879, Άπαντα, τ. 34·
• Λένιν Β. Ι., Μαρξισμός κω αναθεωρητισμός. Άπαντα, τ. 17*
• του ίδιου, 0ι διαφωνίες στο ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα, στο ίδιο, τ. 20
• του ίδιου, Οι ιστορικές τύχες της διδασκαλίας του Καρλ Μαρξ, στο ίδιο, τ. 23′
• του ίδιου, Μαρξισμός και ρεφορμισμός, στο ίδιο, τ. 24′
• Η χρεοκοπία της Δεύτερης Διεθνούς, στο ίδιο, τ. 26′
• Ο Β.Ι. Λένιν κατά του αναθεωρητισμού. Συλλογή, Μ., 1958″
• Ο Β.Ι. Λένιν κατά του δογματισμού, του σεκταρισμού και του «αριστερού» οπορτουνισμού. Συλλογή, Μ., 1964·
• Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ (Ψηφίστηκε στο 22ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ), Μ., 1976′
• Προγραμματικά ντοκουμέντα της πάλης για την ειρήνη, τη δημοκρατία και το σοσιαλισμό, Μ., 1961
• Ή Διεθνής Διάσκεψη των Κομμουνιστικών και Εργατικών κομμάτων. Ντοκουμέντα και υλικά, Μ., 1969·
• Υλικά του 25ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, Μ.. 1976′
• Υλικά του 26ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, Μ., 1981 ·
• βλ. επίσης βιβλιογρ. στα λήμματα Αναθεωρητισμός, Ρεφορμισμός.
Α. Π. Μπουτένκο