Ένγκελς (Engels) Φρίντριχ (28.11.1820, Μπάρμεν, το σημερινό Βούππερταλ, – 5.8.1895, Λονδίνο). Μεγαλοφυής θεωρητικός και μεγάλος προλεταριακός επαναστάτης, ο ένας από τους θεμελιωτές του μαρξισμού, φίλος και συνεργάτης του Κ. Μαρξ. «Μετά το θάνατο του φίλου του Καρλ Μαρξ… ο Ένγκελς ήταν ο επιφανέστερος επιστήμονας και δάσκαλος του σύγχρονου προλεταριάτου σ’ όλον τον πολιτισμένο κόσμο» (Λένιν Β.Ι., Άπαντα, τ. 2, σελ. 5).
Ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης υφαντουργίας. Φοίτησε στο σχολείο του Μπάρμπεν, και κατόπιν στο Γυμνάσιο του Έλμπερφελντ (1834-37). Ύστερ’ από επιμονή του πατέρα του αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Γυμνάσιο, ένα χρόνο πριν το τελειώσει, για να ασχοληθεί με το εμπόριο.
Στα 1838 – 41 έζησε στη Βρέμη. Εργαζόταν σε εμπορικό γραφείο και τις ελεύθερες ώρες του μελετούσε μόνος του, πλουτίζοντας τις γνωςεις του. Το 1839 άρχισε να μελετά τη γερμανική φιλοσοφία και ιδιαίτερα τα έργα του Χέγκελ. Το Μάρτιο του 1839 έγραψε το πρώτο του άρθρο, «Γράμματα από το Βούππερταλ». Αυτή την περίοδο διαμορφώθηκαν οι αντιλήψεις του ως επαναστάτη δημοκράτη.
Στα 1841 – 42 έκανε τη στρατιωτική του θητεία στο Βερολίνο και τον ελεύθερο χρόνο του παρακολουθούσε μαθήματα στο πανεπιστήμιο της πόλης. Εκεί προσχώρησε στο ρεύμα των νέων εγελιανών που προσπαθούσαν να βγάλουν από τη φιλοσοφία του Χέγκελ αθεϊστικά και επαναστατικά συμπεράσματα. Το δεύτερο εξάμηνο του 1841 διάβασε το έργο του Φόιερμπαχ «Η ουσία του χριστιανισμού», που άσκησε πάνω του σημαντική επίδραση. Στα τέλη του 1841 – αρχές του 1842 με μια σειρά άρθρα του άσκησε κριτική στις αντιδραστικές απόψεις του Σέλινγκ («Ο Σέλινγκ για το Χέγκελ», «Ο Σέλινγκ και η αποκάλυψη», «Ο Σέλινγκ φιλόσοφος εν Χριστώ»). Στη μελέτη «Ο Σέλινγκ και η αποκάλυψη» (1842), εκδηλώνεται ανοιχτά ως αθεϊστής και επαναστάτης δημοκράτης. Από το Μάρτιο ως το Δεκέμβριο του 1842 ήταν συνεργάτης της εφημερίδας «Rheinische Zeitung», που διευθυντής της τον Οκτώβριο έγινε ο Μαρξ. Το φθινόπωρο του 1842 γίνεται οπαδός του κομμουνισμού, προεπιστημονικού ακόμη, αλλά πάντως επαναστατικού. Στα τέλη του Νοεμβρίου, στα γραφεία της εφημερίδας, στην Κολωνία, ο Ένγκελς συναντά για πρώτη φορά το Μαρξ.
Από το Νοέμβριο του 1842 ως τον Αύγουστο του 1843 ο Ένγκελς ζούσε στη Μεγάλη Βρετανία, όπου εργαζόταν στα γραφεία της υφαντουργικής επιχείρησης που ίδρυσε ο πατέρας του. Σε μια από τις πρώτες του ανταποκρίσεις που έστειλε από την Αγγλία στην εφημερίδα «Rheinische Zeltung» («Εσωτερικές κρίσεις», 30 Νοεμβρίου) κατέληγε στο σημαντικό συμπέρασμα ότι σ’ αυτή τη χώρα θα ξεσπάσει οπωσδήποτε βίαιη επανάσταση που φορέας της θα είναι το προλεταριάτο. Στη Μεγάλη Βρετανία ο Ένγκελς μελετούσε τις κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις αυτής της περισσότερο αναπτυγμένης τότε κεφαλαιοκρατικής χώρας, τη θέση της εργατικής τάξης, το χαρτιστικό κίνημα, την οικονομική καθώς και τη σοσιαλιστική και κομμουνιστική φιλολογία, συνεργαζόταν με τα έντυπα του Όουεν και του χαρτισμού. Αυτή την περίοδο συντελείται και το πέρασμα του Ένγκελς από τον ιδεαλισμό στον υλισμό και από τον επαναστατικό δημοκρατισμό στην επεξεργασία και τη διαμόρφωση του επιστημονικού κομμουνισμού. «Όταν ζούσα στο Μάντσεστερ -έγραφε αργότερα ο Ένγκελς- η μύτη μου σκόνταψε, όπως λένε, πάνω στο γεγονός ότι οι οικονομικοί παράγοντες που ως τώρα στα ιστορικά συγγράμματα δεν παίζουν κανένα ρόλο, ή παίζουν ένα ρόλο θλιβερό, αποτελούν, τουλάχιστον για το σύγχρονο κόσμο, την αποφασιστική δύναμη της ιστορίας· ότι αυτές οι ταξικές αντιπαραθέσεις σ* όλες τις χώρες, όπου χάρη στη μεγάλη βιομηχανία έφτασαν στην ολοκληρωτική τους ανάπτυξη, ιδιαίτερα στην Αγγλία, αποτελούν, με τη σειρά τους, τη βάση για τη δημιουργία των πολιτικών κομμάτων, τη βάση της πολιτικής πάλης και μ’ αυτόν τον τρόπο τη βάση όλης της πολιτικής ιστορίας» (Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ. Άπαντα, τ. 21, σελ. 220). Οι σκέψεις αυτές διατυπώνονται στην ερ-γασία του Ένγκελς «Σχέδιο κριτικής της πολιτικής οικονομίας» (Νοέμβριος 1843, δημοσιεύτηκε το Φεβρουάριο του 1844 στο περιοδικό «Deutsch – Franzosische Jahrbücher» που εξέδιδαν ο Κ. Μαρξ και ο Α. Ρούγκε στο Παρίσι), σε τρία άρθρα «Η κατάσταση της Αγγλίας» (Ιανουάριος – Μάρτιος 1844, δημοσιεύτηκε στο ίδιο περιοδικό και στη γερμανική εφημερίδα του Παρισιού «Vorwärts») και στο βιβλίο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» (Σεπτέμβριος 1844 – Μάρτιος 1845, εκδόθηκε στη Λειψία το 1845). «Το σχέδιο κριτικής» είναι το σημαντικότερο έργο της μαντσεστεριανής περιόδου, το πρώτο κείμενο όπου από τις θέσεις του επαναστατικού προλεταριάτου, του κομμουνισμού και της διαλεκτικής και ξεκινώντας από την άποψη ότι η ατομική ιδιοκτησία, αυτή η βάση της αστικής κοινωνίας, έχει παροδικό χαρακτήρα, ο Ένγκελς κάνει κριτική στην αστική πολιτική οικονομία και ταυτόχρονα στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Το έργο αυτό άσκησε μεγάλη επίδραση στο Μαρξ, που το θεωρούσε μεγαλοφυές. Όπως σημειώνει ο Β. Ι. Λένιν, στο έργο αυτό ο ‘Ένγκελς, με βάση τις σοσιαλιστικές απόψεις, εξετάζει τα βασικά φαινόμενα της αστικής οικονομίας ως αναπόδραστες συνέπειες της ατομικής ιδιοκτησίας.
Στα τέλη του Αυγούστου του 1844, επιστρέφοντας από τη Μεγάλη Βρετανία στη Γερμανία, ο Ένγκελς πέρασε για δέκα μέρες από το Παρίσι, όπου συναντήθηκε και πάλι με το Μαρξ. Στη διάρκεια αυτής της ιστορικής συνάντησης διαπιστώθηκε πλήρης ταυτότητα των αντιλήψεων τους, και από τότε αρχίζει η χωρίς προηγούμενο φιλία τους και η σχεδόν σαραντάχρονη συνεργασία τους. «Η αρχαία παράδοση αναφέρει διάφορα συγκινητικά παραδείγματα φιλίας. Το ευρωπαϊκό προλεταριάτο μπορεί να πει ότι η επιστήμη του δημιουργήθηκε από δυο επιστήμονες και αγωνιστές που οι σχέσεις τους ξεπερνούν τις πιο συγκινητικές αφηγήσεις των Αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία» (Λένιν Β. Ι., Άπαντα, τ. 2, σελ. 12). Πρώτος καρπός της συνεργασίας τους ήταν το βιβλίο «Η αγία οικογένεια»* (1845) που στρέφεται κατά του ιδεαλισμού των νέων εγελιανών.
Αναλύοντας, στο βιβλίο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», τις κοινωνικές συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης, ο Ένγκελς έφτασε στην ανακάλυψη της διαλεκτικής των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής. Στο έργο αυτό διατύπωσε τη θέση ότι είναι αναγκαίο να συνενωθεί ο σοσιαλισμός με το εργατικό κίνημα. Στο βιβλίο αυτό, έγραφε ο Λένιν, «ο Ένγκελς πρώτος αυτός είπε ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνο μια τάξη που υποφέρει… Και το αγωνιζόμενο προλεταριάτο μόνο του θα βοηθήσει τον εαυτό του» (στο ίδιο, σελ. 9). Στη Γερμανία ο Ένγκελς προπαγάνδισε δραστήρια τις κομμουνιστικές ιδέες. Το λαμπρότερο δείγμα της δράσης του εκείνης είναι οι «Ομιλίες στο Έλμπερφελντ» (Φεβρουάριος 1845).
Όταν στις αρχές του Απριλίου του 1845 ο Ένγκελς επισκέφθηκε το Μαρξ στις Βρυξέλλες, εκείνος του εξέθεσε την υλιστική αντίληψη της ιστορίας που είχε σχεδόν διαμορφώσει εκείνη την περίοδο. Και αποφάσισαν να επεξεργαστούν από κοινού αυτή τη νέα κοσμοαντίληψη με τη μορφή κριτικής της γερμανικής μεταεγελιανής φιλοσοφίας. Το καλοκαίρι πήγαν μαζί στη Μεγάλη Βρετανία, για να μελετήσουν κυρίως οικονομική φιλολογία, και το φθινόπωρο άρχισαν να πραγματοποιούν τα σχέδια τους. Αποτέλεσμα ήταν οι δυο τόμοι των χειρογράφων της «Γερμανικής ιδεολογίας»* (το κύριο μέρος τους γράφτηκε το Νοέμβριο 1845 – Απρίλιο 1846), που στρέφεται κατά του ιδεαλισμού, των νέων εγελιανών και του μικροαστικού «αληθινού σοσιαλισμού». Στα χειρόγραφα αυτά διατυπώνεται η διαλεκτική της αμοιβαίας σχέσης και της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής και πάνω σ’ αυτή τη βάση παρουσιάζεται, για πρώτη φορά ως ολοκληρωμένη θεωρία, η πρώτη μεγάλη ανακάλυψη του Μαρξ, η υλιστική αντίληψη της ιστορίας (ο ιστορικός υλισμός) που εδώ παρουσιάζεται ως άμεση φιλοσοφική βάση της θεωρίας του επιστημονικού κομμουνισμού.
Τον Ιανουάριο του 1846 ο Μαρξ και ο Ένγκελς συγκρότησαν στις Βρυξέλλες μια κομμουνιστική επιτροπή αλληλογραφίας, που η δράση της προετοίμασε τις συνθήκες για τη δημιουργία της πρώτης διεθνούς κομμουνιστικής οργάνωσης – της Ένωσης των Κομμουνιστών. Τον Αύγουστο, με εντολή της Επιτροπής, ο Ένγκελς πηγαίνει στο Παρίσι, όπου αναπτύσσει μια δραστήρια προπαγάνδα των κομμουνιστικών ιδεών.
Τον Ιανουάριο του 1847 ο Μαρξ και ο Ένγκελς δέχτηκαν την πρόταση της ηγεσίας της «Ένωσης των Δικαίων» να γίνουν μέλη της και να πάρουν μέρος στην αναδιοργάνωση της με βάση τις αρχές του επιστημονικού κομμουνισμού. Η αναδιοργάνωση αυτή πραγματοποιήθηκε στο συνέδριο που συνήλθε στο Λονδίνο στις αρχές του Ιουνίου και ήταν το 1ο Συνέδριο της Ένωσης των Κομμουνιστών. Σημαντικό ρόλο στις εργασίες του συνεδρίου έπαιξε ο Ένγκελς. Το συνέδριο ψήφισε το σχέδιο προγράμματος που συνέταξε ο Ένγκελς -το «Σχέδιο του κομμουνιστικού συμβόλου πίστης»- το νέο Καταστατικό και το μαρξιστικό σύνθημα «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!» Στα τέλη του Οκτωβρίου, με εντολή της επιτροπής του Παρισιού της Ένωσης των Κομμουνιστών, ο Ένγκελς συνέταξε ένα σχέδιο προγράμματος – τις «Αρχές του κομμουνισμού». Στα τέλη του Νοεμβρίου – αρχές Δεκεμβρίου του 1847 συνήλθε στο Λονδίνο το 2ο Συνέδριο της Ένωσης των Κομμουνιστών. Το συνέδριο ανέθεσε στο Μαρξ και τον Ένγκελς να συντάξουν το τελικό κείμενο του προ- γράμματος, που ήταν το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος»* (1848), το πρώτο προγραμματικό ντοκουμέντο του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Γύρω στις 21 του Μαρτίου του 1848 ο Ένγκελς έφτασε στο Παρίσι όπου πήρε μέρος στις εργασίες της ΚΕ της Ένωσης των Κομμουνιστών. Το πρόγραμμα της Ένωσης για την επανάσταση που είχε αρχίσει τότε στη Γερμανία, ο Μαρξ και ο Ένγκελς το εξέθεσαν στα «Αιτήματα του Κομμουνιστικού κόμματος στη Γερμανία». Στις αρχές του Απριλίου, ο Ένγκελς μαζί με το Μαρξ γύρισαν στη Γερμανία. Εκεί, στην Κολωνία, από την 1η Ιουνίου του 1848 μέχρι τις 19 Μαΐου του 1849 εξέδιδαν την εφημερίδα «Neue ReheinIsche Zeitung» («Νέα εφημερίδα του Ρήνου»), η οποία, όπως σημειώνει ο Λένιν, ήταν «… το καλύτερο, το αξεπέραστο όργανο το επαναστατικού προλεταριάτου» (στο ίδιο, τ. 26, σελ. 83). Ο Μαρξ ήταν ο διευθυντής του. Ο Ένγκελς ήταν μέλος της σύνταξης και ο στενότερος συνεργάτης του. Το Μάιο ή Ιούνιο του 1849 ο Ένγκελς πήρε άμεσα μέρος στην ένοπλη εξέγερση στη Νοτιοδυτική Γερμανία. Μετά την ήττα της επανάστασης κατέφυγε στην Ελβετία και κατόπιν στη Μεγάλη Βρετανία (Νοέμβριος 1849).
Γύρω στις 10 Νοεμβρίου του 1849 ο Ένγκελς έφτασε στο Λονδίνο, όπου ήδη κατοικούσε και ο Μαρξ. Τα τρία πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση αφιερώθηκαν κυρίως στη θεωρητική γενίκευση της πείρας της. Μ’ αυτό το σκοπό ο Μαρξ και ο Ένγκελς εξέδωσαν το 1850 το περιοδικό «Neue Rheinische Zeitung, Politisch – Ekonomische Revue*». Τα σημαντικότερα έργα του Ένγκελς αυτή την περίοδο ήταν «Ο αγροτικός πόλεμος στη Γερμανία» (καλοκαίρι του 1850) και «Η επανάσταση και η αντεπανάσταση στη Γερμανία» (Αύγουστος 1851 – Σεπτέμβριος 1852). Στα έργα αυτά ο Ένγκελς ανέπτυξε την ιδέα της συμμαχίας του προλεταριάτου με την αγροτιά και την ιδέα της ένοπλης εξέγερσης ως τέχνης.
Το Μάρτιο του 1850, στην πορεία της πάλης για την ανασύσταση της Ένωσης των Κομμουνιστών, ο Μαρξ και ο Ένγκελς συνέταξαν την «Έκκληση της Κεντρικής Επιτροπής προς την Ένωση των Κομμουνιστών», όπου έδωσαν την κλασική διατύπωση της ιδέας της διαρκούς επανάστασης.
Στα μέσα του Νοεμβρίου του 1850 ο Ένγκελς υποχρεώθηκε να μετακομίσει στο Μάντσεστερ και ν* ασχοληθεί και πάλι με «το καταραμένο εμπόριο», να εργαστεί, δηλαδή, στο εμπορικό γραφείο της επιχείρησης «Έρμαν και Ένγκελς». Αυτό του έδωσε τη δυνατότητα να βοηθά οικονομικά το Μαρξ και την οικογένεια του. Όπως σημειώνει ο Λένιν, «αν δεν ήταν η συνεχής και γεμάτη αυταπάρνηση οικονομική υποστήριξη του Ένγκελς, ο Μαρξ όχι μόνο δε θα μπορούσε να τελειώσει το «Κεφάλαιο», αλλά θα χανόταν αναπόφευκτα κάτω από το βάρος της αθλιότητας» (στο ίδιο, σελ. 49).
Ένα χρόνο μετά το τέλος της απασχόλησης στην επιχείρηση, το Σεπτέμβριο του 1870, ο Ένγκελς ξαναγύρισε οριστικά στο Λονδίνο. Σ’ αυτή την εικοσάχρονη περίοδο, ανάμεσα στο Μαρξ και τον Ένγκελς διατηρούνταν μια τακτική αλληλογραφία και γινόταν μια συνεχής ανταλλαγή γνωμών ανάμεσα τους πάνω σε ένα ευρύτατο κύκλο προβλημάτων (περίπου 1350 επιστολές).
Στις δεκαετίες του 1850 και 1860 ο Ένγκελς δημοσίευσε πολλά κείμενα του στον περιοδικό τύπο και συνεργάστηκε με τη «Νέα Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια». Σχολίασε σχεδόν όλα τα σημαντικά γεγονότα εκείνης της περιόδου. Στον τομέα αυτόν, ανάμεσα στον Ένγκελς και το Μαρξ είχε γίνει ένας σχεδιασμένος καταμερισμός εργασίας.
Το Νοέμβριο του 1850 ο Ένγκελς είχε αρχίσει να μελετά συστηματικά την πολεμική τέχνη. Το 1851, στο χειρόγραφο «Οι δυνατότητες και οι προοπτικές του πολέμου της Ιεράς Συμμαχίας κατά της Γαλλίας το 1852», πρώτος αυτός επεξεργάστηκε τις βάσεις της μαρξιστικής πολεμικής θεωρίας. Αργότερα, η θεωρία για τις υλικές βάσεις της στρατιωτικής τέχνης αναπτύχθηκε πληρέστερα στο έργο «Αντί – Ντύρινγκ». Το 1858 ο Ένγκελς άρχισε να μελετά συστηματικά τις φυσικές επιστήμες και στο γράμμα του στο Μαρξ της 14 Ιουλίου διατύπωσε μερικές από τις βασικές ιδέες της «Διαλεκτικής της φύσης».
Τον Αύγουστο του 1859, όταν εκδόθηκε το βιβλίο του Μαρξ «Για την κριτική της πολιτικής οικονομίας», ο Ένγκελς έκανε μια κριτική παρουσίαση του, στην οποία τόνιζε τη σημασία της πρώτης μεγάλης ανακάλυψης του Μαρξ – της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας. Και εξισώνοντας μ* αυτή την επεξεργασία της διαλεκτικής – υλιστικής μεθόδου, που εφαρμόστηκε στον τομέα της πολιτικής οικονομίας, έδωσε τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της μεθόδου και ιδιαίτερα την αμοιβαία σχέση ανάμεσα στο ιστορικό και το λογικό.
Από τον Οκτώβριο του 1867 μέχρι τον Ιούλιο του 1868, για να σπάσει τη συνωμοσία σιωπής της επίσημης αστικής επιστήμης, γύρω από τον 1ο τόμο του «Κεφαλαίου» που εκδόθηκε το Σεπτέμβριο του 1867, ο Ένγκελς έγραψε μια σειρά από εννέα κριτικά άρθρα στα οποία έδειχνε τη σημασία του βασικού έργου του Μαρξ.
Στην περίοδο της Πρώτης Διεθνούς και της Παρισινής Κομμούνας ο Ένγκελς ήταν ο πλησιέστερος βοηθός του Μαρξ στην καθοδήγηση της πρώτης μαζικής διεθνούς οργάνωσης του προλεταριάτου.
Μετά την εγκατάσταση του στο Λονδίνο, έγινε μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς και Γραμματέας – υπεύθυνος για τον τομέα της Ιταλίας και της Ισπανίας. Ο Ένγκελς πήρε μέρος στις εργασίες της Συνδιάσκεψης του Λονδίνου του 1871 και του Συνεδρίου της Χάγης του 1872 και αγωνιζόταν ανειρήνευτα κατά των μικροαστικών ρευμάτων στο εργατικό κίνημα, όπως ο λασσαλισμός, προυντονισμός και ο μπακουνισμός.
Ύστερα από την Κομμούνα του Παρισιού, όταν στην ημερήσια διάταξη έμπαινε το καθήκον της δημιουργίας σοσιαλιστικών εργατικών κομμάτων σ’ όλες τις αναπτυγμένες χώρες, ο Ένγκελς, μαζί με το Μαρξ, αγωνιζόταν γκι την επικράτηση των αληθινών επιστημονικών βάσεων στα ιδρυόμενα κόμματα. Ιδιαίτερη σημασία έδινε στο πρώτο μαζικό μαρξιστικό κόμμα – το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, που στο κεντρικό του όργανο δημοσιεύτηκαν πολλά σημαντικά θεωρητικά του έργα, όπως: «Για το ζήτημα της κατοικίας» (1872 – 73), «Αντί – Ντύρινγκ» (1876 -78) και άλλα. Το 1875, ύστερα από την ενοποίηση του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, έκανε κριτική στο σχέδιο του προγράμματος του, για τις θεωρητικές παραχωρήσεις αρχών στους λασσαλιστές (γράμμα στον Μπέμπελ της 18-28 Μαρτίου και μια σειρά άλλα γράμματα). Ύστερα από την κήρυξη του Εκτάκτου νόμου (τον Οκτώβριο του 1878) κατά των σοσιαλιστών, ο ‘Ένγκελς σύνταξε τη γνωστή «Εγκύκλιο επιστολή» προς τους ηγέτες του κόμματος (17-18 Σεπτεμβρίου 1879), όπου έκανε κριτική κατά της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας.
Η δεκαετία του 1870 είναι η περίοδος της ακμής της θεωρητικής δράσης του Ένγκελς. Στις 30 Μαΐου του 1873, σε γράμμα του στο Μαρξ. εξέθεσε τις σκέψεις του για τη «Διαλεκτική της φύσης», ένα έργο που το έγραφε με διαλείμματα επί δέκα χρόνια, μέχρι το θάνατο του Μαρξ. Στο έργο αυτό διακρίνονται δυο περίοδοι: από το 1873 μέχρι το 1876 και από το 1878 μέχρι το 1883, που τις χωρίζει η συγγραφή του «Αντι-Ντύρινγκ».
Οι βασικές ιδέες της «Διαλεκτικής της φύσης» μελετήθηκαν και διαμορφώθηκαν στην πρώτη περίοδο. Σ* αυτό το έργο ο Ένγκελς ανέπτυξε ολόπλευρα τη διαλεκτική – υλιστική αντίληψη της φύσης. Στο «Αντι-Ντύρινγκ» έκανε μια συστηματική έκθεση και των τριών συστατικών στοιχείων του μαρξισμού: του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού, της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας και της θεωρίας του επιστημονικού κομμουνισμού.
Μετά το θάνατο του Μαρξ όλο το βάρος της καθοδήγησης του διεθνούς εργατικού κινήματος και της παραπέρα ανάπτυξης της μαρξιστικής θεωρίας έπεσε στους ώμους του Ένγκελς. Τώρα ήταν υποχρεωμένος να διακόψει τις δικές του θεωρητικές μελέτες και να στρέψει τη βασική του προσοχή στην ολοκλήρωση του κύριου έργου του Μαρξ, του «Κεφαλαίου» και στην επανέκδοση πολλών έργων του Μαρξ και δικών του, καθώς και στην ερμηνεία του πνεύματος και της σημασίας της θεωρίας του μαρξισμού. Ο Ένγκελς έκανε μια γιγάντια προσπάθεια για την προετοιμασία και την έκδοση του 2ου και του 3ου τόμου του «Κεφαλαίου» (εκδόθηκαν αντίστοιχα το 1885 και το 1894). «… Αυτοί οι δυο τόμοι του «Κεφαλαίου» είναι έργο δύο: του Μαρξ και του Ένγκελς» (Λένιν Β. Ι., στο ίδιο, τ. 2, σελ. 12).
Στην τελευταία περίοδο της ζωής του ο Ένγκελς έγραψε μια σειρά εξαίρετα θεωρητικά συγγράμματα. Το Μάρτιο – Μάιο του 1884 έγραψε το βιβλίο «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους»*, όπου εφαρμόζει την υλιστική αντίληψη της κοινωνικής ζωής στην ιστορία της πρωτόγονης κοινωνίας και πλουτίζει σημαντικά τη μαρξιστική υλιστική θεωρία. Στις αρχές του 1886 γράφει το έργο «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας»*, στο οποίο έδειξε τη σχέση ανάμεσα στην κλασική γερμανική φιλοσοφία, και ιδιαίτερα τη φιλοσοφία του Φόιερμπαχ και του Χέγκελ, ως μιας από τις θεωρητικές πηγές του μαρξισμού, από τη μια, και τη διαλεκτική – υλιστική φιλοσοφία του Μαρξ, από την άλλη. Στο έργο αυτό επίσης έδωσε τον ορισμό του βασικού προβλήματος της φιλοσοφίας και έκανε μια σκιαγράφηση της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας.
Μεγάλη σημασία για την ανάπτυξη του ιστορικού υλισμού είχαν τα λεγόμενα «γράμματα» του για τον ιστορικό υλισμό που γράφτηκαν τη δεκαετία του 1890 (στους: Π. Έρνστ στις 5 Ιουνίου 1890, Κ. Σμιτ στις 5 Αυγούστου 1890, Ι. Μπλοχ στις 21 Σεπτεμβρίου 1890, Κ. Σμιτ στις 27 Οκτω-βρίου 1890, Φ. Μέρινγκ στις 14 Ιουλίου 1893, Β. Μπόργκιους στις 25 Ιανουαρίου 1894), καθως και η εισαγωγή στην αγγλική έκδοση του έργου «Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη» (1892), που δημοσιεύτηκε στα γερμανικά με τον τίτλο «Για τον ιστορικό υλισμό». Στα γράμματα αυτά ο Ένγκελς υπογραμμίζει το διαλεκτικό χαρακτήρα του ιστορικού υλισμού, την αμοιβαία σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε όλες τις πλευρές της ζωής της κοινωνίας. Τονίζει ιδιαίτερα τη σχετική αυτοτέλεια και την αντίστροφη επίδραση που ασκεί το εποικοδόμημα, καθώς και τον ενεργό ρόλο του ανθρώπου στην εξέλιξη της ιστορίας.
Στο έργο «Το αγροτικό ζήτημα στη Γαλλία και τη Γερμανία» (Νοέμβριος 1894) ο Ένγκελς ανέπτυξε τη μαρξιστική θεωρία για το αγροτικό ζήτημα και υπέδειξε συγκεκριμένα τον τρόπο του μετασχηματισμού της αγροτικής οικονομίας.
Η τελευταία σημαντική εργασία του ήταν η εισαγωγή στη νέα έκδοση του έργου του Μαρξ «Η ταξική πάλη στη Γαλλία», με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1895.
Ο Ένγκελς άσκησε αποφασιστική επίδραση στην ανάπτυξη του σοσιαλιστικού εργατικού κινήματος στην Ευρώπη και την Αμερική.
Το 1889 καθοδήγησε την προετοιμασία του Διεθνούς Συνεδρίου των σοσιαλιστών στο Παρίσι, στο οποίο ιδρύθηκε η Δεύτερη Διεθνής και πέτυχε να κατακτήσει ο μαρξισμός τη θέση του ηγεμόνα σ’ αυτή τη διεθνή συνένωση των σοσιαλιστικών κομμάτων.
Το 1891, όταν ετοιμαζόταν το νέο πρόγραμμα του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, ο Ένγκελς δημοσίευσε την «Κριτική του προγράμματος της Γκότα» που είχε γράψει ο Μαρξ και άσκησε κριτική στο σχέδιο του νέου προγράμματος, του «Προγράμματος της Ερφούρτης», («Κριτική του σχεδίου του σοσιαλδημοκρατικού προγράμματος του 1891»). Στις 12 Αυγούστου του 1893 εκφώνησε λόγο στο κλείσιμο του 3ου Συνεδρίου της Δεύτερης Διεθνούς (την ομιλία του την έκανε στην αγγλική, τη γαλλική και τη γερμανική γλώσσα).
Ο Ένγκελς πέθανε στις 5 Αυγούστου του 1895, στις 10 και μισή το βράδυ. Σύμφωνα με την επιθυμία του, η λήκυθος με την τέφρα του ρίχτηκε στη θάλασσα στο Ίστμπορν, στη νότια ακτή της Αγγλίας, όπου του άρεσε να παραθερίζει.
Ο ρόλος του Ένγκελς στη δημιουργία, και ιδιαίτερα στην επεξεργασία, της θεωρίας που δίκαια φέρνει το όνομα του Μαρξ, είναι εξαιρετικά μεγάλος. Σ’ αυτόν ανήκει η ολόπλευρη ανάπτυξη του διαλεκτικού υλισμού (η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης διαλεκτικής – υλιστικής αντίληψης της φύσης), η επεξεργασία πολλών κεντρικών προβλημάτων του ιστορικού υλισμού, της διαλεκτικής λογικής, της πολιτικής οικονομίας, της θεωρίας του επιστημονικού κομμουνισμού, των προβλημάτων της τακτικής του επαναστατικού εργατικού κινήματος. Όπως υπογράμμιζε ο Λένιν, «δεν είναι δυνατό να κατανοηθεί ο μαρξισμός και δεν είναι δυνατό να εκτεθεί το περιεχόμενο του ολοκληρωτικά, αν δεν παρθούν υπόψη όλα τα έργα του Ένγκελς» (στο ίδιο, τ. 26, σελ. 93).
• Marx – Engels Gesamtausgabhe, Abt 1 – 4, Β., 1975-81·Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ. Άπαντα, τ. 1 – 50, Μ., 1955 – 1981 Μαρξ Κ. και Ένγκελς Φ., Φόιερμπαχ. Αντιπαράθεση των υλιστικών και ιδεαλιστικών απόψεων. (Νέα έκδόση του πρώτου κεφαλαίου της «Γερμανικής ιδεολογίας»), Μ. 1966· Γενικό Συμβούλιο της Πρώτης Διεθνούς. Πρωτόκολλα, [βιβ. 1 -5], Μ., 1961 – 65- Λένιν Β. Ι., ‘άπαντα (βλ. Ευρετήριο, τ. 1, Μ., 1969, τομέας – «Μαρξ, Ένγκελς, μαρξισμός», σελ. 350 – 63) Αναμνήσεις από το Μαρξ και τον Ένγκελς, Μ., 1956· Φρίντριχ Ένγκελς Βιογραφία, Μ., 1977· Φρίντριχ Ένγκελς, Βιογραφία, μετφ. από τα γέρ. Μ., 1972· Ο Ένγκελς – Θεωρητικός, Μ., 1970· Ο Φρίντριχ Ένγκελς και τα σύγχρονα προβλήματα της φιλοσοφίας του μαρξισμού, Μ., 1971· Η μαρξιστική φιλοσοφία του 19ου αιώνα, βιβ. 1 – 2, Μ., 1979· Στεπάνοφ Ε. Α., Ο Φρίντριχ Ένγκελς, Μ., 1956* Κορνιού Ο., Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς. Η ζωή και η δράση τους, μετφ. από τα γερ. τ. 1 – 3 Μ., 1959 – 68’ ‘ Οιζερμαν Τ. Ι., Η διαμόρφωση της φιλοσοφίας του μαρξισμού. Μ., 1974.
Λήμμα του καθ. φιλοσοφίας Του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ, Επικεφαλής της έκδοσης MEGA των απάντων Μαρξ -Ένγκελς στη γλώσσα του πρωτότυπου, Γκ. Α. Μπαγκατούρια. [Φιλοσοφικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Α.Ε. της ΕΣΣΔ, εκδ. Καπόπουλος, τ. 2, σ. 125-132].
Θεώρηση Γρ. Θέμελη – Αλατζόγλου