του Γιώργου Μανιάτη*

Σκόνη

Συμβαίνουν δυο καταστροφές, μια φυσική και μια κοινωνική. Το να μιλάς ή να γράφεις με πραγματικούς επιστημονικούς όρους είναι δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο. Ένα κρατικό έγκλημα ξανασβήνει αργά από τις ειδήσεις και ίσως ήρθε η ώρα για ένα σχόλιο. Δεν έχει περάσει αρκετός χρόνος για βαθιά κατανόηση του τι έγινε, και με τον τρόπο που παράγονται και επικοινωνούνται τα δεδομένα θα αργήσει πολύ να συμβεί αυτό.

Ξεκινώντας από το πριν, ξέραμε (όσοι ασχολούμαστε με το ζήτημα) ότι οι περιοχές που πλημμυρήσανε ήταν υψηλού ρίσκου. Αντιπλημμυρικά έργα δεν γίνανε, ή αν γίνανε αχρηστεύτηκαν την ώρα της πλημμύρας. Δεν γίνανε γιατί οι όποιοι πόροι δε διατέθηκαν και γιατί δεν υπάρχει εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό να κάνει τέτοιου είδους μελέτες. Υπάρχουν εξαιρετικοί πολιτικοί μηχανικοί, υδρολόγοι, δασολόγοι, γεωλόγοι και μετεωρολόγοι στην Ελλάδα. Αλλά δεν υπάρχουν γεωμορφολόγοι ποταμών και γενικά επιφανειακών νερών. Επίσης, η μεγάλη πλειοψηφία των (εξαιρετικών επαναλαμβάνω) επιστημόνων που ασχολούνται με τα νερά, δεν έχουν άμεση σχέση με τη βιβλιογραφία του αντικειμένου. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις μελέτες που γίνονται τα τελευταία χρόνια στον Αώο ποταμό^[1] δεν συμμετείχε ούτε ένας Έλληνας και δεν συμπεριλαμβάνεται το Ελληνικό κομμάτι. Λες και το ποτάμι σταματάει στα σύνορα. Συμπεριφερόμαστε σαν όλα τα ποτάμια να είναι εφήμερα (χείμαρροι) ή κανάλια. Τώρα που σας είπα τον πόνο μου γενικά, να σας τον πω και ειδικά.

Έβρεξε; Έβρεξε πολύ. Είναι ξεκάθαρο ότι κινούμαστε σε μια ανοδική πορεία σε ό,τι αφορά την ένταση των φαινομένων και ξέρουμε ότι τα φαινόμενα που θεωρούσαμε ακραία 10 χρόνια πριν είναι τώρα ρουτίνα. Και έχουμε ξαναδεί τέτοιο νερό στην Ελλάδα, με τον Ιανό ξεπεράσαμε ένα ωραιότατο 644.7mm (2020)^[2] σε μια ημέρα. Το 759mm^[3] της Ζαγοράς είναι μεγαλύτερο, αλλά μην ξεχνάμε ότι δεν μετράμε και παντού. Ως τάξη μεγέθους είμαστε στα ίδια, και μάλιστα μόλις τρία χρόνια πριν. Στο Περτούλι, πάλι στον Ιανό, είχαμε 315mm σε 48 ώρες^[2]. Ας δούμε τώρα και τι είναι αυτά τα νούμερα.

Είναι συσσωρευτικές τιμές βροχόπτωσης κατά τη διάρκεια ενός φαινομένου. Το 315mm στο Περτούλι είναι το νερό που κατέγραψε ο σταθμός αθροιστικά σε 2 μέρες. Η τιμή στη Ζαγορά, συσσωρευτικά για τις πέντε μέρες του Daniel, ξεπερνάει τα 1000mm (ακόμα ενημερώνονται αρχεία, αλλά αυτό δεν έχει μεγάλη σημασία). Αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ότι οι τιμές αυτές δεν εξηγούν γιατί πλημμυρίσαμε στον κάμπο.

Γενικά, για να έχουμε επιφανειακές απορροές, πρέπει το έδαφος είτε να είναι κορεσμένο, είτε με μειωμένη ικανότητα απορρόφησης, όπως μετά από έντονη ξηρασία. Χωρίς συνεχόμενα δεδομένα (η έλλειψη των οποίων είναι απαράδεκτη, ειδικά για περιοχές υψηλού ρίσκου) δεν ξέρεις πού βρίσκεσαι σε ό,τι αφορά τη δυνατότητα απορρόφησης. Αλλά ας υποθέσουμε, για χάρη της κουβέντας, ότι όσο νερό έπεσε, έμεινε στην επιφάνεια και κατέληξε στα ποτάμια. Πρώτον, δεν γίνεται το νερό που έπεσε στη Ζαγορά να πλημμύρισε την Καρδίτσα, οπότε πρέπει να δούμε τα δεδομένα βροχής σε κλίμακα ωρών (η και λεπτών) και τοπικά για να βγάλουμε άκρη. Δεύτερον, τα ποτάμια κυλάνε, οπότε υπάρχει περίπτωση να έχεις όλο αυτό το νερό και να μην πλημμυρίσει το ποτάμι και εξηγούμαι:

Τα ποτάμια πλημμυρίζουν (υπερχειλίζουν όπως μας αρέσει να λέμε στην Ελλάδα), από έναν συνδυασμό παραγόντων που οδηγούν σε γρήγορη αύξηση του βάθους της ροής. Σε αυτό το πλαίσιο, το πόσο γρήγορα αυξάνεται η βροχόπτωση είναι σημαντικότερο από τον συνολικό όγκο νερού που πέφτει. Με άλλα λόγια, αν βρέχει 10mm βροχής κάθε ώρα σταθερά για τρεις μέρες έχεις 720mm συσσωρευτικής βροχόπτωσης αλλά μάλλον δε θα πλημμυρίσεις, το νερό θα «φεύγει» με την ταχύτητα (με την παροχή, για να είμαι πιο ακριβής) που έρχεται. Αν όμως βρέχει 2mm την ώρα για 2 μέρες σταθερά, και ξαφνικά σε μία ώρα βρέξει 50mm, όπως συμβαίνει στη διάρκεια μιας καταιγίδας, τότε μάλλον θα πλημμυρίσεις. Και με λιγότερο όγκο νερού.

Όλα αυτά δεν είναι «ψιλά γράμματα», είναι λίγο πολύ γνωστά. Τα νούμερα που ακούμε και διαβάζουμε είναι προς κατανάλωση, έχουν μικρή σημασία αν θέλουμε να καταλάβουμε τους λόγους της καταστροφής.

Πέτρες

Αν κάποιος κοιτάξει τα (προ δεκαετίας) μοντέλα ρίσκου πλημμύρας για την περιοχή^[4], θα διαπιστώσει ότι πέσανε μέσα 100%^[5]. Ξέραμε, ότι οι περιοχές αυτές είναι στην επιρροή μιας πλημμύρας 1/100 χρόνων. Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα, γιατί αυτό το νούμερο είναι μια σχεδιαστική παράμετρος (ένας όγκος νερού για να το συνδέσω με τα παραπάνω) που λίγη σχέση έχει με το μέλλον και το τι θα γίνει.

Οι άνθρωποι που τρέξανε αυτά τα μοντέλα, κοιτάξανε τα μετεωρολογικά δεδομένα και είδαν ότι κάθε 100 χρόνια ερχόταν μια μεγάλη καταιγίδα στην Ελλάδα. Πήραν τον μέσο όρο αυτών των καταιγίδων, τρέξανε ένα υδρολογικό (όχι υδρο-γεω-μορφολογικό, έχει τη σημασία του αυτό) μοντέλο, και μας είπαν με εξαιρετική ακρίβεια ποιες περιοχές θα πνιγούν αν αυτή η παροχή νερού «εφαρμοστεί» σε όλη την περιοχή.

Αυτό που δε μας είπαν, και όσοι το λένε αυτό χρειάζονται άμεσα επανάληψη στη στατιστική τους, είναι ότι αυτό έχει 1% πιθανότητα να γίνεται κάθε χρόνο, ή ότι θα συμβαίνει κάθε 100 χρόνια. Οι πιθανότητες είναι σαν να ρίχνεις ζάρι, μπορείς να φέρεις 6άρες τρεις φορές στη σειρά. Και αν ρίξεις 6αρες 50 φορές στη σειρά πρέπει να αλλάξεις την πιθανότητα, για το συγκεκριμένο ζάρι.

Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι τα μοντέλα αυτά δεν συμπεριλαμβάνουν την αύξηση της συχνότητας και της έντασης των φαινομένων. Και δεν το κάνουν γιατί δεν μπορούν, βασίζονται σε προηγούμενα (πολλές φορές παρωχημένα) δεδομένα. Δυστυχώς, δεν έχουμε κάποια γυάλα να βλέπουμε το μέλλον.

Μιλάμε γενικά για έλλειψη σχεδιασμού, αλλά αυτό που φαίνεται είναι ότι υπάρχει πραγματικό έλλειμμα στην παραγωγή (δεδομένα) και επικοινωνία/κατανόηση των επιστημονικών αποτελεσμάτων. Στην πράξη αυτό μεταφράζεται ως μια τυφλή πίστη στην άμεση αντίδραση, στην «εκκένωση» και στην «πολιτική προστασία» η οποία, χωρίς κάποια κατανόηση του τι συμβαίνει, είναι καταστροφική.

Υπάρχουν μέρη που πλημμυρίζουν, χώρες με εξαιρετικό αντιπλημμυρικό σχεδιασμό που τα τελευταία 20 χρόνια τα έχουν βρει σκούρα (Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Hong Kong), και υπάρχουν κοινότητες που αρχίζουν και καταλαβαίνουν ότι πρέπει κάτι να γίνει με τα ποτάμια γιατί πνίγονται συστηματικά (Ιταλία). Κυρίως η προστασία παρέχεται με επενδυτικούς όρους, καθώς υπάρχει τρομερή ανισότητα σε όλα αυτά τα παραδείγματα, μπορούμε ωστόσο να ξέρουμε τι λειτουργεί και τι όχι. Η ιδέα ότι κάποιες περιοχές πρέπει να προστατευτούν από τις πλημμύρες μελετάται συστηματικά τα τελευταία 200 χρόνια τουλάχιστον.

Το να σπάνε τα αναχώματα επίτηδες την ώρα της πλημμύρας δείχνει άγνοια όλων αυτών των παραδειγμάτων. Αυτή η πίστη ότι μπορείς να μανατζάρεις ένα τέτοιο φαινόμενο εν εξελίξει είναι κυριολεκτικά – πίστη: μια πεποίθηση που βασίζεται σε παράγοντες που έχουν λίγη σχέση με την πραγματικότητα. Τα αναχώματα, όπως και όλες οι γεωτεχνικές επεμβάσεις, παίρνουν χρόνο να σχεδιαστούν, χρόνια σε κάποιες περιπτώσεις, δεν γίνεται να τα ανοίγεις με γκασμά την ώρα της πλημμύρας και μάλιστα χωρίς συνεχόμενα δεδομένα. Αν το κάνεις, δεν σε νοιάζει (ή δεν έχεις μάθει να σε νοιάζει) τι θα γίνει στην πράξη, ούτε πόσοι θα πνιγούν.

Λάσπη

Χρειάζομαι νούμερα. Ένα ρημάδι μανόμετρο στοιχίζει 50 ευρώ, δεν είναι δυνατόν να μην ξέρουμε πόσο γρήγορα ανεβαίνει ή πέφτει η ροή στον Πηνειό. Δεν είναι δυνατόν να μη βοηθάμε το Copernicus να επικαιροποιήσει τα δορυφορικά της τρίτης μέρας για να δούμε τι έγινε (πήρε σχεδόν μια εβδομάδα!). Δεν είναι δυνατόν τα μετεωρολογικά δεδομένα για την περιοχή να μην έχουν ανακοινωθεί με ακρίβεια και από όλους τους σταθμούς που υπάρχουν στην περιοχή (και τους ιδιωτικούς).

Δεν είναι δυνατόν να επιβιώσεις πια, αν πιστεύεις ότι τα πράγματα είναι απλά.

*ο Γιώργος Μανιάτης είναι Επίκουρος Καθηγητής Φυσικής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο του Μπράιτον

Αναφορές

1. Schiemer, F., Beqiraj, S., Drescher, A., Graf, W., Egger, G., Essl, F., Frank, T., Hauer, C., Hohensinner, S., Miho, A. and Meulenbroek, P., 2020. The Vjosa River corridor: a model of natural hydro-morphodynamics and a hotspot of highly threatened ecosystems of European significance. Landscape ecology, 35, pp.953-968.

2. Lagouvardos, K., Karagiannidis, A., Dafis, S., Kalimeris, A. and Kotroni, V., 2022. Ianos—A hurricane in the Mediterranean. Bulletin of the American Meteorological Society, 103(6), pp.E1621-E1636.

3. https://www.meteo.gr/article_view.cfm?entryID=2930

4.https://floods.ypeka.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=210&Itemid=516

5. https://rapidmapping.emergency.copernicus.eu/EMSR692/download

Πηγή